Bunlardan birincisi Eflâtun'un yoludur. O demiştir ki, "Halk bir akıllı ve adaletli padişaha biat ve itaat edip ona tabi olur. Bütün devlet

İbrahim Müteferrika [Kolosvár (bugünkü Clu), Romanya (1670-1674 arası) – İstanbul (1745)]

işleri onun görüş ve tedbirlerine göre yürütülür. Onun eline tam yetki vermek ve hükmüne razı olmak gereklidir." Bu devlet ve saltanat anlayışı, Lâtin ve Yunan bilim adamlarının lisanında "monarşi" (monarhiya) diye adlandırılır ve böylece bilinir. Sultanların çoğunluğu, yeryüzünde, bu görüşe göre ortaya çıkmıştır. Bu görüşte hükümdarın yüce bir soydan gelmesi, övülmüş ve itibarlı olması esastır.

 

Bunlardan ikincisi; Aristotales'in yoludur. Ve o demiştir ki: "Saltanat tedbiri, devlet ileri gelenlerinin (âyânı devlet) elinde olmak gerektir. Bu durumun gereği içlerinde biri cümleye başkan seçilip diğerleri tedbir ve istişarede birlikte olur. Tâ ki, herhangi bir kimse soyu ve sopuyla saygınlığını ve eşsizliğini ileri sürüp müstakil olmakla adaletli kanunlardan sapmasın." Bu çeşit devlet, bilginlerin dilinde Aristograsya (Aristokrasi) diye isimlendirilir. "Gorasya" sözü, hikmet manasınadır. "Amme tedbiri ayan" derler. Hâlen Venedik devleti bu kurula göre yöneltilmektedir.

 

Bunlardan üçüncüsü ise Dimokratis'tir. Ve o demiştir ki; "Devletin yönetiminde reâyânın (bütün halkın) olması gerekdir. Ta ki kendilerinden zulmeti defe kaadir olalar." Ve bu şekildeki yönetim usulünde seçim esastır. Meselâ, her on köy halkı, içlerinden birer ikişer akıllı ve tedbirli olarak tanıdıkları adamı kendi arzularıyla seçip hükümetin bulunduğu, divan kurulan yere gönderirler. Onlardan, on köy halkının muhtarları da içlerinden birer adamı isteklerine göre seçerler. Böyle böyle cümlenin muhtarı olan on adam seçilmiş olur. Seçenlerin hepsi bu on şahsın yönetimini kabulde ittifak etmiş olurlar. Bu on kişi bir yıl süre ile hükümette (divanda) oturur, meseleleri çözüp bir sonuca bağlıyarak işleri yürütürler. Gelecek sene de aynı yolla on kişi seçilir. Önceden seçilen bu on kişi, geçen yıl hükümette olup ayrılanların işlerinin muhasebesini görürler. Kötülüğü görülenlerin hakkından gelinir. İşte bu devlet yönetimi şekline "demokrasiya" (demokrasi) denir. Yani demokratis (demokrasi), reye dayalı hükümettir. Bu hükümet, halkın yönetiminde mahirdir. Hâlen Flemenk ve İngiliz devletleri bu kurallara göre yönetilmektedir. Ve sözkonusu edilen bu üç yönetim kuralı, diğer milletlerin ve dinlerin bulunduğu ülkelerde genellikle yürürlüktedir.